Kim jest ta jeżówka?
Jeżówka purpurowa to roślina wieloletnia z rodziny Asteraceae (astrowate, syn. Compositae), która naturalnie występowała w Ameryce Północnej. Obecnie można ją spotkać w uprawach użytkowych i ozdobnych w Europie oraz Azji.
Ciekawostka 1:
Istnieje wiele odmian jeżówki purpurowej, które mają zastosowanie ozdobne. Nie zdziwmy się, kiedy zobaczymy ją w innych kolorach i nieco zmienionych cechach morfologicznych, np. o kwiatach białych ('Alba' czy 'Milkshake'), żółtych, czerwonych czy... zielonych ('Green Jewel'). Odmiany ozdobne nie mają raczej zastosowania w lecznictwie - tutaj prym wiedzie "wersja oryginalna" tej rośliny :)
~Iza
Pozyskujemy z niej dwa rodzaje surowca leczniczego - ziele (Herba Echinaceae purpureae) i korzeń (Radix Echinaceae purpureae), z których wytwarza się liczne produkty, m.in. preparaty galenowe (np. sok z ziela - Succus Echinaceae) oraz produkty apteczne (np. w postaci kapsułek z jeżówką czy syropów). Wchodzi również w skład produktów złożonych dostępnych na rynku, których celem jest ogólna biostymulacja organizmu.
Ciekawostka 2:
Możemy spotkać też inne gatunki jeżówek:
• jeżówkę bladą (Echinacea pallida Nutt.),
• jeżówkę wąskolistną (Echinacea angustifolia DC.).
Surowce i produkty z nich nie są tak popularne jak z jeżówki purpurowej.
O porównaniu tych 3 gatunków napisze osobny artykuł niebawem - wspomnę tylko, że z bladej i wąskolistnej używa się jedynie korzeni w celach farmaceutycznych, a różnice chemiczne pomiędzy nimi są całkiem znaczne (np. brak lub śladowe ilości echinakozydu w jeżówce purpurowej). Żeby było weselej, to te 3 gatunki bardzo łatwo się krzyżują, a identyfikacja mieszańców po składzie chemicznym i morfologii bywa utrudniona.
~Iza
Składniki czynne, czyli co odpowiada za tą naturalną magię?
Najważniejsze grupy substancji, które odpowiadają za właściwości tej rośliny (tj. jeżówki purpurowej!) to:
- pochodne kwasu kawowego (np. kwas cykoriowy, kwas kaftarowy, kwas chlorogenowy),
- alkamidy,
- polisacharydy (o charakterze kwasnym),
- flawonoidy (pochodne kwercetyny i kemferolu) - to w zielu,
- glikoproteiny (np. asparginian) - to w korzeniu.
Ilość poszczególnych substancji różni się między zielem i korzeniem, jednak ich działanie jest zbliżone - oba surowce są immunostymulantami (tj. surowcami podnoszącymi odporność, a immunosupresanty to surowce obniżające odporność).
Preparaty z jeżówki purpurowej w Europie i zgodnie z Farmakopeą Polską XII powinny zawierać:
- Echinaceae purpureae herba (ziele) - nie mniej niż 0,1% sumy kw. kaftarowego i cykoriowego,
- Echinaceae purpureae radix (korzeń) - nie mniej niż 0,5% sumy kw. kaftarowego i cykoriowego.
Powyższe zawartości są gwarantowane jedynie w przypadku leków roślinnych, które podlegają ścisłej kontroli jakościowej i ilościowej. Suplementy to trochę inna bajka pod tym względem (zarówno dla ludzi, jak i dla zwierząt), stąd tutaj trzeba rozważnie wybierać produkty od sprawdzonych producentów.
Mechanizm działania Echinacea
Badania in vitro i in vivo jeszcze nie wyjaśniły dokładnie, które substancje czynne wpływają na skuteczność działania jeżówek. Obecnie uznaje się, że ogólny skład i synergizm wszystkich związków czynnych odpowiada za ogólną immunomodulacje. Główne czynniki, które się do tego przyczyniają to:
- stymulacja makrofagów do fagocytozy - efektem jest zwiększenie odporności organizmu na infekcje,
- zwiększenie aktywności monocytów - dzięki temu produkują one więcej interferonu, który działa przeciwwirusowo,
- aktywacja procesów regeneracyjnych w obrębie naskórka,
- dezaktywacja hialuronidazy - enzym ten "rozkłada" kwas hialuronowy, więc jego dezaktywacja zabezpiecza go i - w sposób pośredni - pozwala na zachowanie elastyczności skóry (co jest szczególnie pomocne w przypadku zainfekowanych ran),
- dezaktywacja wolnych rodników tlenowych wzbudzonych promieniowaniem UV - można to określić jako działanie anti-age w obrębie skóry.
Badania naukowe, czyli czy mamy potwierdzone informacje?
Jeżówka purpurowa
Jeżówka purpurowa jest bardzo dobrze przebadana zarówno in vitro, in vivo jak i ex vivo, a ponadto było dużo badań klinicznych. Oczywiście, że nadal są wątpliwości - nauka jest żywa i zawsze jest coś do zbadania ;)
Kilka metaanaliz i opracowań wskazuje na to, że preparaty z tej rośliny są skuteczne w profilaktyce infekcji dróg oddechowych. Należy jednak pamiętać, że nauka nadal ma pewne wątpliwości co do jeżówki. W skrócie:
• Badania z 2016 roku (Schapowal A. i wsp.) badali różne preparaty z jeżówki, skupiając się na ryzyku nawrotów i komplikacji infekcji dróg oddechowych z udziałem grupy placebo. W sumie z 6 badań klinicznych (na ponad 2400 pacjentach) wyciągnięto następujący wniosek: alkoholowe wyciągi z jeżówki są skuteczniejsze niż sok z jeżówki (tj. wykazują nieco lepsze działanie).
• Badania z 2019 roku (David S. i wsp.) przeanalizowali łącznie 29 badań klinicznych w których stosowano ogólnie różne preparaty z jeżówki purpurowej. Wykazano, że są one umiarkowanie skuteczne - jednak statystycznie istotne! - w profilaktyce infekcji dróg oddechowych. Nie mają jednak potwierdzonego wpływu na skrócenie trwania infekcji.
• Badania z 2020 roku (Bax C.E. i wsp.) w części poświęconej jeżówce powołują się m.in. na badania z 2004 roku (Lee A.N. i wsp.), w których opisano przypadki zaostrzenia chorób autoimmunologicznych (dermatologicznych) po spożyciu produktów z tą rośliną. Inne ciekawe badania przeprowadzone w 2002 roku (Schwarz i wsp.), na które powołuje się Bax i wspólnicy w swoim opracowaniu, wykazały iż preparaty z jeżówki nie mają istotnego wpływu na aktywność fagocytów i monocytów (w badaniu wzięło udział 40 zdrowych mężczyzn). Ponadto porównanie wyników krwi wskazało, że po stosowaniu jeżówki nieznacznie spadł poziom ferrytyny (to białko, które "zbieraja" w organizmie jony żelaza w formie, która jest łatwo dostępna).
Podsumowując, nigdy nie mamy 100% pewności :) Jeżówka purpurowa wykazuje działanie zwiększające odporność w oparciu o pewne mechanizmy, jednak może mieć też potencjał szkodliwy (tj. zaostrzanie chorób autoimmunologicznych).
~Iza
A jak to wygląda w przypadku zwierząt?
Badań dotyczących jeżówki u zwierząt jest bardzo dużo, a prowadzone są od ponad 40 lat. Obejmują zarówno gryzonie (modelowe myszy), świnie oraz psy czy konie. Przywołam tutaj badania nastepujące badania:
• O'Neill i wsp. przebadali wpływ ekstraktów z jeżówki (w formie syropu) na konie (dokładnie 8 koni, w tym grupa placebo). Po 42 dniach podawania syropu lub placebo, odczekano 2 tygodnie by zbadać ponownie krew (badano przed rozpoczęciem kuracji). Stwierdzono, że badany preparat skutecznie podnosi odporność koni (m.in. więcej limfocytów obwodowych) , a ponadto zwiększał ilość czerwonych krwinek i stężenie hemoglobiny. Jest to o tyle ciekawe, że bezpośrednio przekłada się na większą ilość tlenu we krwi. Stąd luźny wniosek, że Echinacea (konkretnie wąskolistna w tym badaniu) może podnosić wydolność oddechową u koni.
• Reichling J. i wsp. zwrócili się w stronę psów mających problemy z infekcjami oddechowymi (m.in. kaszel kenelowy). Badania przeprowadzono w Szwajcarii przez 6 lekarzy weterynarii na łącznie 41 psach. Podawano im ekstrakt z korzenia jeżówki przez 8 tygodni. Należy tutaj zaznaczyć, że nie było grupy kontrolnej, a każdy pies był na innym etapie infekcji lub była ona innego rodzaju. Wykazano poprawę u 92% z 39 psów po 4 tygodniach, z czego po 8 tygodniach poprawa była u 95% psów. Ze względu na brak grupy kontrolnej i różnorodność infekcji ciężko jednoznacznie uznać, by była to zasługa jedynie jeżówki, choć jej stosowanie na pewno miało wpływ na poprawę stanu zdrowia psów.
Nie przywołuję tutaj badań naukowych m.in. na myszach labolatoryjnych - jest tego dużo, a wnioski się pokrywają. Najszerzej zbadano jeżówkę purpurowa pod kątem infekcji układu oddechowego oraz ogólnego wpływu na układ odpornościowy. Zobaczymy co przyniosą kolejne lata badań.
~Iza
Przeciwwskazania i interakcje, czyli stosujmy jeżówkę purpurową świadomie
Każdy produkt lub substancja może być szkodliwa dla organizmu - bardzo często jest to kwestia dawki, wszelkich interakcji (zioła, leki i żywność bardzo często wchodzą w interakcje) oraz reakcji indywidualnej (np. alergie).
~Iza
Obecnie w fitoterapii przyjmuje się by nie stosować jeżówki dłużej niż 2 tygodnie - zalecany czas stosowania to około 10 dni (do 20 dni jeśli podawana jest co drugi dzień) [3] i mamy wtedy największą efektywność surowca z małym ryzykiem ewentualnych efektów ubocznych. Literatura wskazuje, by dłuższe stosowanie skonsultować z lekarzem. Jeszcze niedawno polecano stosowanie preparatów z echinaceą w okresie 4 - 6 tygodni, jednak powoli coraz częściej widać aktualniejsze informacje mówiące np. o 2 - 4 tygodniach.
Jakie mogą być efekty uboczne stosowania jeżówki purpurowej? Opisane są przypadki alergii, a przy zbyt dużych dawkach np. bóle głowy. Przy stosowaniu dłużej niż 8 tygodni istnieje ryzyko pojawienia się leukopenii (obniżenie ilości leukocytów we krwi).
Przeciwwskazania medyczne odnoszą się do potwierdzonych (tj. opisanych przypadkach medycznych) i potencjalnych (tj. na podstawie W literaturze fitoterapeutycznej bardzo często spotyka się poniższe przeciwwskazania:
- uczulenie na rośliny z rodziny Asteraceae,
- ciężkie upośledzenie wątroby,
- białaczka,
- gruźlica,
- stwardnienie rozsiane,
- układowy toczeń rumieniowaty,
- AIDS,
- astma atopowa (u dzieci).
Ponadto surowiec nie powinien być stosowany u kobiet w ciąży i karmiących piersią (nie prowadzi się takich badań, więc brak dowodów by było to w pełni bezpieczne).
Analogicznie będzie w przypadku zwierząt, tj. schorzenia wątroby, upośledzenie układu odpornościowego czy choroby autoimmunologiczne będą przeciwskazaniem do stosowania jeżówki.W zasadzie echinaceę stosuje się głównie jako profilaktykę przeziębień czy odpowiedników infekcji grypopodobnych. Główny nurt badań nad tą rośliną idzie obecnie w kierunku wykorzystania jej potencjału w dermatologii.
~Iza
Jeżówka purpurowa wchodzi w interakcje z niektórymi substancjami, stąd kategorycznie nie łączymy jej z:
- etopozydem (lek przeciwnowotworowy, półsyntetyczny),
- leki upośledzające wątrobę (np. steroidy anaboliczne, amiodaron, metotreksat, ketokonazol),
- immunosupresantami (leki ograniczające działanie układu odpornościowego, często stosowane w chorobach autoimmunologicznych by zmniejszyć objawy lub po przeszczepach, np. cyklosporyna),
- dziurawcem (tutaj znany był przypadek pacjenta, który łączył dziurawiec i jeżówkę - w efekcie wystąpił rumień guzowaty, który cofnął się po odstawieniu echinacei).
Kiedy i jak stosować E. purpurea u zwierząt?
Jeżówkę warto stosować jedynie profilaktycznie w kuracjach krótkoterminowych - można sięgnąć zarówno po ziele, jak i po korzeń. Należy pamiętać, że sporządzenie odwaru z korzenia ułatwi wydobycie substancji czynnych z tego surowca (jak z każdego korzenia). Ziele można podawać w formie suszu lub zaparzone.
Dawkowanie zależy od tego jaki produkt/surowiec podajemy. Maksymalne dawkowanie nie powinno być podawane bez konsultacji ze specjalistą, gdyż sięga 300 mg/kg masy ciała, co daje około 150g jednorazowo na konia o wadze 500 kg. Standardowe dawkowanie to przykładowo:
Psy
Dawkowanie to 1 - 4 g dla psa o wadze ~25 kg.
Koty
Dawkowanie to ~2 g dla kota o standardowej masie ciała.
Konie
Dużo zalezy od masy ciała konia lub kuca. Standardowo zaleca się 15 - 40 g, ale najlepiej to przeliczyć :)
W przypadku gryzoni dawka terapeutyczna jest bardzo mała (dla zwierzęcia o masie 300 g jest to ~0,1 g suszonej jeżówki!).
Dużo trudniej jest z gryzoniami i innymi drobnymi ssakami, których masa ciała jest poniżej 2-3 kg. Przykładowo maksymalne dawki dobowe wg wyliczeń zgodnych z literaturą) to:
• dla zwierzęcia o masie ciała 1 kg wynosi ~ 0,3 g jeżówki na dobę,
• dla zwierzęcia o masie ciała 300 g wynosi ~0,1g jeżówki na dobę.
Z tego względu osobiście i stanowczo odradzam stosowanie gotowych mieszanek ziołowych zawierających w swoim składzie jeżówkę purpurową (bądź inne jeżówki).
~Iza
Analogicznie unikajmy podawania surowców z tej rośliny jeśli nasze zwierze ma choroby autoimmunologiczne (dermatologiczne, reumatoidalne, oddechowe), bądź przez czas dłuższy niż 2-3 tygodnie (idealnie było by się trzymać zalecanych obecnie 10 lub 20 dni).
Podsumowanie
Jeżówka purpurowa to bardzo ciekawa roślina z ogromnym potencjałem, którego jeszcze nie poznaliśmy w pełni. Może ona służyć zarówno ludziom jak i zwierzetom, ale jak ze wszystkim - wszystko należy stosować z rozsądkiem. Mam nadzieję, że dzięki temu wpisowi zaczniesz stosować jeżówkę dużo bardziej świadomie - zarówno dla siebie i bliskich, jak i Twoich zwierząt.
! Tekst powstał bez użycia narzędzi AI, a stworzenie go dla Ciebie było prawdziwą przyjemnością <3
Źródła i badania:
- Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (2014). Fitoterapia i leki roślinne, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.
- Kiss A. (2022). Lek pochodzenia naturalnego, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.
- Edwards S.E., Da Costa Tocha I., Williamson E.M., Heinrich M. (2022). Fitofarmaceutyki - oparte na dowodach naukowych kompendium leczniczych produktów ziołowych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.
- Wynn S.G., Fougère B.J. (2007). Veterinary Herbal Medicine, Mosby Elsevier, USA.
- Wittek C. (2008). Medycyna naturalna dla koni, Wydawnictwo SLOVART.
- O'Neill W., McKee S., Clarke A.F. (2002). Immunological and hematinic consequences of feeding a standardised Echinacea (Echinacea angustifolia) extract to healthy horses, Equine Vet J 2002, 34.
- Reichling J., Fitzi J., Furst-Jucker J., Bucher S., Saller R. (2003). Echinacea powder: treatment for canine chronic and seasonal upper respiratory tract infections, Schweiz Arch Tierheilk 2003, 145.
- Schapowal A., Klein P., Johnston S. (2015). Echinacea reduces the risk of recurrent respiratory tract infections and complications: a meta-analysis of randomized controlled trials, Adv Ther 2015, 32 (3).
- Sholto D., Cunningham R. (2019). Echinacea for the prevention and treatment of upper respiratory tractinfections: A systematic review and meta-analysis, Complement Ther Med 2019, 44.
- Bax C.E., Chakka S., Concha. J.S.S., Zeidi M., Werth V.P. (2020). The effects of immunostimulatory herbal supplements on autoimmune skin diseases, JAAD 2020, 84.
- Lee A.N., Werth V.P. (2004). Activation of autoimmunity following use of immunostimulatory herbal supplements, Arch Dermatol 2004, 140 (6).
- Schwarz E., Metzler J., Diedrich J.P., Freudenstein J., Bode C., Bode J.C. (2002). Oral administration of freshly expressed juice of Echinacea purpurea herbs fail to stimulate the nonspecific immune response in healthy young men: results of a double-blind, placebo-controlled crossover study, J Immunother 2002, 25 (5).
- Ardjomand-Woelkart K., Bauer R. (2015). Review and Assessment of Medicinal Safety Data of Orally Used Echinacea Preparations, Planta Med 2016, 82 (1-2).
- Notatki własne.